Etken potansiyel sayfasının kaynağını görüntüle

{{Öksüz|tarih=Şubat 2016}}
'''Etken potansiyel''' (veya '''etken potansiyel enerji''') çoklu etkileri (özellikle zıt olanları) tek bir noktada toplayan [[matematiksel]] bir ifade. [[Klasik mekanik]]te, dinamik sistemin potansiyel enerjisi ile zıt [[Merkezkaç kuvveti|merkezkaç]] potansiyel enerjisinin toplamı olarak tanımlanır. Genellikle gezegenlerin yörüngelerini hesaplamada (hem [[Newton yasaları]]na uygun hem de göreceli) ve yarı-klasik atomik hesaplamalarda, ve dahaz boyutları azaltmak için olan problemlerde kullanılır.

==Tanım==
Etken potansiyel <math>U_\text{eff}</math> aşağıdaki şekilde tanımlanır:

<math> U_\text{eff}(\mathbf{r}) = \frac{L^2}{2mr^2} + U(\mathbf{r}) </math>
:''L'' açısal momentum
:''r'' iki kütle arasındaki mesafe
:''m'' yörüngede hareket eden cismin ağırlığı,
:''U(r)'' potansiyelin genel biçimi

Etken kuvvet, etken potansiyelin negatif gradyanı olur:

<math> \begin{align}
\mathbf{F}_\text{eff} &= -\nabla U_\text{eff}(\mathbf{r}) \\
                      &= \frac{L^2}{mr^3}\hat{\mathbf{r}} - \nabla U(\mathbf{r})
\end{align}
</math>

<math>\hat{\mathbf{r}}</math> radyal yöndeki birim vektörü gösterir.

==Önemli Özellikler==
Etken potansiyelin çok fazla özellikleri vardır. Kapana kısılamk için uçan ve yörüngeye giren E enerjili parçacık şartı için:
:<math> U_\text{eff} < E </math>

Çembersel yörüngenin yarıçapını bulmak için, <math>r</math> göre, etken potansiyeli basitçe azaltmak, veya net kuvveti sıfıra eşitleyerek ve sonrasında <math>r_0</math> için çözülür:

:<math> \frac{d U_\text{eff}}{dr} = 0 </math>
<math>r_0</math> için çözdükten sonra, etken potansiyelin maksimum değerini <math>U_\text{eff}^\text{max}</math> bulmak için yerine <math>U_\text{eff}</math> koyulur.

Küçük salınımların frekansını bulmak için:

:<math> \omega = \sqrt{\frac{U_\text{eff}''}{m}} </math>
iki tırnak işareti, r'ye göre etken potansiyelin ikinci türevini gösterir.

==Örnek: Yerçekim ile İlgili Olan Potansiyel==
Örneğin, m kütleli cismin kendinden daha ağır olan M kütleli cisim etrafında döner. Newton yasalarına uygun mekaniğin kullanıldığını varsayın, ve büyük kütleli cismin hareketini yok sayın. Sonra, enerjinin ve açısal momentumun  korunumu, iki tane E ve L sabitlerini verir.

:<math>E = \frac{1}{2}m\left(\dot{r}^2 + r^2\dot{\phi}^2\right) - \frac{GmM}{r},</math>
:<math>L = mr^2\dot{\phi} \, </math>

:<math>\dot{r}</math> r nin zamana göre türevi,
:<math>\dot{\phi}</math> m kütleli cismin açısal hızı,
:''G'' yerçekimi ile ilgili olan sabit,
:''E'' toplam enerji ve

sadece iki değişkene ihtiyaç var, çünkü hareket düzlemde meydana geliyor. İkinci ifadeyi birincinin yerine kullandığımızda

:<math>m\dot{r}^2 = 2E - \frac{L^2}{mr^2} + \frac{2GmM}{r} = 2E - \frac{1}{r^2}\left(\frac{L^2}{m} - 2GmMr\right),</math>
:<math>\frac{1}{2}m\dot{r}^2 = E - U_\text{eff}(r),</math>

:<math>U_\text{eff}(r) = \frac{L^2}{2mr^2} - \frac{GmM}{r} </math>

Ueff'in etken potansiyel olduğu. Yukarıdaki eşitlikten de belli olduğu gibi, Orijinal iki değişken problemi bir değişkenli probleme düşürülmüştür. Birçok uygulama için etken potansiyel, tek boyutlu sistemelerin potansiyel enerjisi gibi kullanılabilir: Mesela, etken potansiyeli kullanan enerji diagramı, dengeli ve dengesiz eşitliklerin yerlerini ve dönme noktalarını belirler. Benzer bir metot diğer uygulamalar için, örneğin, genel Schwarzschild metriğine göre yörüngeleri kara vermede kullanılabilir.

Etken potansiyeller yoğun maddelerin, Gauss-çekirdeği potansiyeli ve görünen Coulomb potansiyeli gibi, çeşitli alanlarında yaygın olarak kullanılır.

==Notlar==
Benzer türetme José & Saletan, Classical Dynamics: A Contemporary Approach, syf. 31–33 bulunur.

{{DEFAULTSORT:Effective Potential}}
[[Kategori:Mekanik]]